مفهوم مسئولیت پاسخگویی عمومی در حسابداری دولتی + فیلم آموزشی

از دیرباز و بالاخص از اوایل نیمه دوم قرن بیستم به بعد در کشورهای پیشرفته و نسبتاً توسعه‌یافته، مسئولیت پاسخگویی عمومی به‌عنوان یکی از مسئولیت‌های اساسی مورد پذیرش دولت‌ها قرار گرفته و از همان زمان صاحب‌نظران حسابداری و امور مالی دولت‌ها اعتقاد داشته‌اند که نظام حسابداری و گزارشگری مالی دولتی به‌عنوان ابزار اصلی ایفای مسئولیت پاسخگویی عمومی نقش مهمی به عهده دارد. بر پایه این عقیده در طول نیمه دوم قرن بیستم بر اهمیت نقش حسابداری دولتی در ادای مسئولیت پاسخگویی تأکید گردیده و تلاش‌های زیادی در مورد تعیین جایگاه مناسبی برای مفهوم مسئولیت پاسخگویی در مبانی نظری حسابداری و گزارشگری مالی به‌عمل‌آمده است.

مسئولیت پاسخگویی

در دو دهه آخر قرن بیستم، تلاش‌های صاحب‌نظران حسابداری دولتی به نتیجه رسید و مفهوم مسئولیت پاسخگویی جایگاه مناسب و بااهمیت خود را در ادبیات نوین حسابداری دولتی پیدا نمود. بدین ترتیب مفهوم موردنظر به‌عنوان شالوده و مرکز ثقل نظام حسابداری و گزارشگری مالی دولتی موردتوجه قرار گرفته و چارچوب نظری و اصول و استانداردهای حسابداری دولتی در کشورهای توسعه‌یافته بالاخص در دهه‌های 80 و 90 قرن بیستم بر اساس مفهوم مسئولیت پاسخگویی عمومی تدوین و نظام‌های حسابداری این قبیل کشورها نیز بر پایه چهارچوب نظری مبتنی برمسئولیت پاسخگویی طراحی و به مورد اجرا گذاشته شده است.

باتوجه‌به اهمیتی که مفهوم مسئولیت پاسخگویی در مبانی نظری حسابداری و گزارشگری مالی دولتی دارد، ارائه تعریف مشخص از مفهوم مذکور و توضیح مختصری در مورد مبانی فلسفی و نظری که مفهوم مسئولیت پاسخگویی عمومی بر پایه آن استوار است، ضروری به نظر می‌رسد. در فرهنگ لغات مفهوم مسئولیت پاسخگویی به شرح زیر تعریف شده است:

الزام شخص به توضیح و تشریح همراه با ارائه دلایل منطقی در مورد اعمالی که انجام داده است.

لیکن مفهوم مسئولیت پاسخگویی در ادبیات حسابداری دولتی به صورتی گسترده مورداستفاده قرار می‌گیرد. به بیان ساده، مسئولیت پاسخگویی وظیفه‌ای است که در اجرای آن اشخاص دلایل و توضیحات قانع‌کننده‌ای برای ادای مسئولیت‌هایی که به عهده آن‌ها محول گردیده است فراهم نموده و گزارش‌های لازم ارائه می‌نمایند؛ بنابراین مسئولیت پاسخگویی 2 وظیفه کاملا مشخص زیر را در بر می گیرد:

• الزام به انجام‌دادن یک عمل یا وظیفه مشخص
• الزام به توضیح و تشریح چگونگی انجام مسئولیت از طریق ارائه گزارش‌های لازم مبتنی بر دلایل منطقی قابل‌اتکا

به‌عنوان‌مثال هیئت‌مدیره یک شرکت از یک سو مسئولیت استفاده صحیح و حفظ و حراست از منابع و دارایی‌هایی دارد که صاحبان سهام در اختیار آنها گذاشته‌اند و از سوی دیگر وظیفه دارد گزارش‌های لازم در مورد چگونگی اعمال مدیریت بر منابع مذکور را ارائه نماید. عناصر ضروری این فرایند برخاسته از رابطه‌ای است که بین مدیران و صاحبان سهام وجود دارد. رابطه‌ای که به‌موجب آن حق دانستن حقایق و دسترسی به اطلاعات را به صاحبان سهام اعطا می‌نماید.

در مبانی نظری حسابداری و گزارشگری مالی دولتی مفهوم مسئولیت پاسخگوئی از دیدگاه فلسفه سیاسی موردتوجه قرار گرفته است. بدین معنی که در یک جامعه مردم‌سالار که دولت‌ها با رأی مستقیم مردم انتخاب می‌شوند مقامات منتخب مردم در قبال اعمالی که انجام می‌دهند باید پاسخگو باشند. در این قبیل جوامع نمایندگان قانونی و منتخب مردم بر اساس یک نظام پارلمانی و با استفاده از ابزارهای مناسب، دولت را به طريق مقتضی کنترل می‌نمایند مفهوم مسئولیت پاسخگوئی در کشورهایی که نظام حکومتی آنها بر مبنای دموکراسی بنا گردیده است بر پایه این عقیده استوار است که مردم حق دارند بدانند و همچنین حق دارند حقایق را به‌صورت علنی و از طریق مذاکرات عمومی در اختیار ایشان و یا نمایندگان قانونی آنها قرار گیرد؛ به بیان دیگر در حکومت‌های مردم‌سالار قدرت ناشی از اراده ملت بوده و در نهایت در دست مردم باقی می‌ماند. شهروندان قدرت را از طریق برگزاری انتخابات به نمایندگان رسمی خود تفویض می‌نمایند همراه این تفویض اختیار و به‌منظور اعمال حاکمیت مردم، یک نظام شامل سه قوه مستقل از همدیگر مرکب از قوه مجریه، قوه مقننه و قوه قضائیه ایجاد می‌شود تا ضمن ایجاد تعادل بین قوای سه‌گانه با اعمال کنترل‌های لازم از هرگونه سوءاستفاده احتمالی از قدرت توسط هر یک از قوا، جلوگیری به عمل آید در این قبیل حکومت‌ها دولت به‌عنوان قوه مجریه در حدود وظایف محوله، در مقابل قوه مقننه مسئول است و هر دو قوه در مقابل شهروندان مسئولیت پاسخگوئی دارند و قوه قضائیه نیز بر حسن اجرای قوانین و مقررات نظارت می‌نماید. قوانین اساسی اغلب کشورهای جهان حق حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش را موردتوجه قرار داده و قدرت از طریق انتخابات به رئیس‌جمهور یا نخست‌وزیر و نمایندگان مجلس تفویض می‌گردد. باتوجه‌به اینکه در این کشورها نظام پارلمانی حاکم بوده و قوای سه‌گانه نیز از یکدیگر مستقل می‌باشند از مسئولین رسمی و منتخب مردم و به‌طورکلی دولت و نهادهای عمومی انتظار می‌رود که در مقابل عملکردها و نتایج حاصل از آن در مقابل شهروندان و نمایندگان قانونی ایشان پاسخگو باشند.

به‌این‌ترتیب مسئولیت پاسخگویی، دولت را ملزم می‌نماید در مورد اعمالی که انجام می‌دهد به شهروندان توضیح دهد و نتایج حاصل از برنامه‌های مصوب را در معرض ارزیابی و قضاوت نهادهای مستقل و نظارتی و در نهایت مردم قرار دهد. بر مبنای مفهوم مسئولیت پاسخگویی عمومی، دولت مکلف است در مورد افزایش منابع مالی که عمدتاً از طریق مالیات و یا استقراض و… صورت می‌گیرد و همچنین میزان و نحوه مصرف این منابع، دلایل قانع‌کننده و منطقی ارائه نماید. صاحب‌نظران حسابداری و امور مالی دولتی اعتقاد دارند که یکی از ابزارهای مهم و اساسی ادای مسئولیت پاسخگویی عمومی که از طریق دولت صورت می‌گیرد، استفاده از نظام حسابداری و گزارشگری مالی است بدین معنی که دولت از طریق حسابداری و گزارشگری مالی، وظیفه مسئولیت پاسخگویی را با فراهم نمودن اطلاعات مالی و ارائه آن در گزارش‌های مالی ادا می‌نماید و نهادهای مستقل نظارتی نیز با رسیدگی گزارش‌های مالی دولت و اظهارنظر در مورد آنها زمینه را برای یک قضاوت آگاهانه مردمی از عملکرد دولت، فراهم می‌نماید.

نتیجه حاصل از قضاوت مردم در مورد عملکرد دولت و مقامات منتخب در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، اجتماعی و در نهایت سیاسی آنان که در انتخابات متبلور می‌گردد، مؤثر خواهد بود.

تاثیر استفاده از مبنای تعهدی در مسئولیت پاسخگویی

دولت‌ها در قبال شهروندان در مورد تحصیل و مصرف منابع مالی، مسئولیت پاسخگویی دارند. مفهوم مسئولیت پاسخگویی با تأکید بر حقوق شهروندان مقرر می‌دارد که دولت‌های منتخب مردم در مورد افزایش منابع مالی که از طریق وضع مالیات و عوارض و یا استقراض صورت می‌گیرد، دلایل قانع‌کننده و منطقی به شهروندان و یا نمایندگان قانونی ایشان ارائه نمایند. از سوی دیگر در مورد مصرف منابع مالی و نتایج عملیاتی که منابع مالی برای آن مصرف گردیده است نیز مسئولیت پاسخگویی عمومی دارند.

باتوجه‌به اهمیتی که تعیین میزان درآمدها و هزینه‌های واقعی یک دوره مالی در ادای مسئولیت پاسخگویی دولت‌ها و ارزیابی این مسئولیت توسط شهروندان و نمایندگان قانونی آن‌ها دارد، لذا روش‌های شناسایی و اندازه‌گیری درآمدها و هزینه‌های دولت‌ها نیز از اهمیت قابل‌ملاحظه‌ای برخوردار خواهد بود. به همین جهت مبانی نظری حسابداری و گزارشگری مالی در دو دهه آخر قرن بیستم بر استفاده از مبنای تعهدی در حسابداری و گزارشگری مالی دولت‌ها و واحدهای تابعه آن‌ها تأکید داشته و نظام‌های حسابداری اغلب دولت‌های کشورهای توسعه‌یافته بر مبنای تعهدی طراحی و به مورد اجرا گذاشته شده است.

منابع:

حسابداری و کنترل های مالی دولتی، دکتر جعفر باباجانی

برای تهیه دوره کامل حسابداری بخش عمومی می‌توانید روی کلمه حسابداری دولتی کلیک کنید.