دارایی نامشهود چیست؟ (توضیح به زبان ساده همراه مثال)

در دنیای امروز که اقتصاد مبتنی بر دانش و فناوری به‌سرعت درحال‌رشد است، نقش دارایی‌هایی که ماهیت فیزیکی ندارند؛ اما ارزش بالایی برای واحدهای اقتصادی ایجاد می‌کنند، به‌شدت پررنگ‌تر شده است. این دارایی‌ها که تحت عنوان دارایی نامشهود (Intangible Assets) شناخته می‌شوند، به‌ویژه در شرکت‌های فناوری‌محور، داروسازی، رسانه‌ای و خدماتی نقش حیاتی ایفا می‌کنند. در این مقاله از آکادمی لیزان تلاش می‌شود تا ضمن تعریف دقیق دارایی‌های نامشهود، به طبقه‌بندی آن‌ها، شیوه شناسایی و اندازه‌گیری، اهمیت اقتصادی و چالش‌های حسابداری آن‌ها پرداخته شود.

 

تعریف دارایی‌های نامشهود

دارایی‌های غیرپولی هستند که عموماً  1- فاقد ماهیت عینی بوده و  2- قابل‌تشخیص می‌باشند. مانند: حق اختراع، حق تألیف، علائم و نام‌های تجاری، حق امتیاز و…

قابلیت تشخیص بودن به معنای آن است که می‌توان آن را از سایر دارایی‌های واحد تجاری متمایز کرد و ارزش آن‌ها به سایر دارایی‌های واحد تجاری یا کل واحد تجاری وابسته نیست. برای قابل‌تشخیص بودن می‌بایست یکی از شرایط زیر احراز شود:

الف) جداشدنی باشد.

ب) از حقوق قراردادی یا سایر حقوق قانونی ناشی شود.

انواع دارایی‌های نامشهود

دارایی‌های نامشهود می‌توانند به اشکال مختلفی وجود داشته باشند. برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• حق اختراع (patents)

حق اختراع، حق انحصاری اعطا شده توسط دولت برای استفاده، تولید و فروش یک محصول، فرآیند یا فعالیت ابداعی برای مدت معین است و نقض آن توسط دیگران مجاز نمی باشد. طبق ماده 33 ثبت علائم و اختراعات مصوب تیرماه 1310 مدت اعتبار ورقه اختراع به تقاضای مخترع 5 یا 10 یا 15 و یا حداکثر 20 سال است.

حق اختراع به بهای تمام شده ثبت شده و بر اساس عمر قانونی یا عمر مفید هرکدام کوتاه‌تر است، مستهلک می‌گردد.

 مخارجی که در هر دوره به‌عنوان حق امتیاز پرداخت می‌شود بر اساس نوع استفاده از اختراع به هزینه‌های اداری و فروش و یا سربار کارخانه منظور می‌شود.

درصورتی‌که مواردی از قبیل پیشرفت فناوری و اختراعات جدید باعث شود که حق اختراع منافع اقتصادی خود را از دست دهد، در همان دوره به‌عنوان هزینه شناسایی می‌شود.

• حق تألیف و نشر (Copyrights)

حق تألیف و نشر یا کپی‌رایت (Copyright) از جمله مهم‌ترین انواع دارایی‌های نامشهود است که به خالقان آثار فکری، ادبی، هنری و علمی امکان حفاظت از اثر خود و بهره‌برداری اقتصادی از آن را می‌دهد. این حق معمولاً از زمان خلق اثر به صورت خودکار ایجاد می‌شود و در بسیاری از نظام‌های حقوقی نیازی به ثبت رسمی ندارد؛ هرچند ثبت می‌تواند در مواردی مانند دعاوی حقوقی به عنوان سند مالکیت مورد استفاده قرار گیرد.

دامنه حق تألیف گسترده است و شامل کتاب، مقالات، آثار موسیقی، فیلم، نرم‌افزارهای رایانه‌ای و حتی طرح‌های معماری می‌شود. صاحب حق تألیف می‌تواند از اثر خود بهره‌برداری مستقیم کند یا حقوق بهره‌برداری را به دیگران منتقل کند؛ برای مثال از طریق اعطای مجوز چاپ، ترجمه، نشر دیجیتال یا ساخت اقتباس سینمایی.

از منظر گزارشگری مالی، حق تألیف و نشر در صورت برخورداری از شرایط استانداردهای بین‌المللی گزارشگری مالی (IFRS) می‌تواند به عنوان دارایی نامشهود شناسایی شود؛ مشروط بر اینکه منافع اقتصادی آتی از آن انتظار رود و بهای تمام‌شده آن به طور قابل‌اتکا قابل اندازه‌گیری باشد. به عنوان نمونه، یک ناشر که حقوق انحصاری چاپ و فروش کتاب پرفروش را خریداری می‌کند، این هزینه را به عنوان دارایی نامشهود در ترازنامه شناسایی می‌کند و بر اساس عمر مفید اقتصادی، آن را مستهلک می‌نماید.

حق تألیف و نشر در اقتصاد امروز به‌ویژه برای کسب‌وکارهای فرهنگی و فناوری اهمیت زیادی دارد؛ چرا که ارزش اصلی بسیاری از شرکت‌ها نه در دارایی‌های فیزیکی، بلکه در حقوق مالکیت فکری و توانایی بهره‌برداری از این حقوق نهفته است. به همین دلیل مدیریت و حفاظت مؤثر از این حقوق، بخش کلیدی استراتژی بسیاری از کسب‌وکارهای مدرن را تشکیل می‌دهد.

عمر مفید حق‌تألیف تا زمانی است که بازار برای انتشار اثر مربوط وجود دارد و در اغلب موارد کوتاه‌تر از عمر قانونی آن است.

مسائل حسابداری حق‌تألیف مشابه حق اختراع می‌باشد.

• علائم تجاری و برندها (Trademarks & Brands)

عبارت است از نام، سنبل یا طرح‌هایی که یک محصول یا گروهی از محصولات را می‌شناسانند؛ مانند کوکاکولا.

طبق ماده 14 قانون ثبت علائم و اختراعات مصوب تیرماه 1310 مدت اعتبار علائم تجاری 10 سال بوده و بعد از آن نیز قابل تمدید است و در واقع عمر محدودی ندارند.

افزایش ارزش علامت و نام تجاری در نتیجه فعالیت شرکت معمولاً به‌عنوان دارایی نامشهود محسوب نمی‌گردد مگر آن که نام علامت تجاری موردنظر خریداری شده باشد.

• حق امتیاز یا فرانشیز(فرانچایز)

حق امتیاز مجوز استفاده از حقوق دیگران است که صاحب حق بر اساس توافق‌نامه در قبال دریافت مبلغ مشخصی امتیاز ساخت، حق فروش تولیدات و یا انجام خدمات مشخص، استفاده از نام و علامت تجاری را به خریدار اعطا می‌کند؛ مانند مبالغ پرداختی توسط شرکت ایران‌خودرو به شرکت پژو.

حق امتیاز یکی از انواع دارایی‌های نامشهود است که به دارنده آن، حق استفاده محدود یا نامحدود از یک برند، فناوری، محصول، خدمات یا فرآیند خاص را اعطا می‌کند. این حق معمولاً در قالب قراردادهایی مانند اعطای نمایندگی، فرانچایز یا مجوز استفاده از اختراع ارائه می‌شود. در مقابل، دارنده امتیاز معمولاً مبلغی به صورت یک‌باره یا دوره‌ای پرداخت می‌کند.

حق امتیاز می‌تواند به صورت زمانی محدود یا بدون محدودیت زمانی باشد. نمونه‌هایی از آن شامل نمایندگی فروش برندهای بین‌المللی، حق استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی، یا مجوز بهره‌برداری از معادن است. در حسابداری، اگر شرایط لازم از جمله قابلیت اندازه‌گیری و کنترل دارایی فراهم باشد، این نوع دارایی به عنوان دارایی نامشهود در ترازنامه شناسایی می‌شود و طی عمر مفید مستهلک می‌گردد. ارزش حق امتیاز می‌تواند تأثیر زیادی بر توان رقابتی و سودآوری شرکت داشته باشد.

• سرقفلی محل کسب (Goodwill)

سرقفلی محل کسب یکی از انواع دارایی‌های نامشهود است که در نظام حقوقی و اقتصادی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. این دارایی به حقی اطلاق می‌شود که تاجر یا صاحب کسب‌وکار در نتیجه فعالیت مستمر، جلب مشتریان، موقعیت مکانی مناسب و شهرت کسب‌وکار در محل معین به دست آورده و به موجب آن از نوعی حق تقدم یا امتیاز بهره‌مند می‌شود. در واقع، سرقفلی بیانگر ارزش غیرملموسی است که ناشی از رونق تجاری یک محل و ارتباط با مشتریان می‌باشد.

در عرف بازار و مطابق با قوانین ایران، مالک سرقفلی ممکن است با پرداخت مبلغی به مالک ملک، این حق را خریداری کرده باشد یا آن را به مرور زمان با فعالیت مستمر به دست آورده باشد. سرقفلی قابل انتقال به غیر است و در هنگام واگذاری محل کسب، می‌تواند ارزش قابل توجهی داشته باشد. در حسابداری، اگر شرایط لازم از جمله قابلیت اندازه‌گیری بهای تمام‌شده و انتظار منافع اقتصادی آتی فراهم باشد، سرقفلی محل کسب به عنوان دارایی نامشهود در دفاتر ثبت می‌شود و معمولاً طی عمر مفید برآوردی مستهلک می‌گردد. شناسایی درست این دارایی در گزارشگری مالی، موجب شفافیت بیشتر وضعیت اقتصادی واحد تجاری می‌شود.

• نرم افزار رایانه ای

هزینه‌هایی که بابت خرید یا ایجاد نرم‌افزارهای رایانه‌ای به مصرف می‌رسند باید به‌عنوان دارایی نامشهود شناسایی شده و طی عمر مفیدشان مستهلک شوند. هزینه آموزش کارکنان و هزینه‌های نگهداری و پشتیبانی باید در همان دوره وقوع به‌عنوان هزینه شناسایی می‌شود.

• حق امتیاز استفاده از خدمات عمومی

وجوه پرداختی بابت استفاده از خدمات عمومی از قبیل آب، برق، گاز تحت عنوان حق اشتراک، حق انشعاب و… غالباً در قبال حق استفاده دائمی از خدمات پرداخت شده و برخی از آن‌ها قابل‌انتقال نیز می‌باشند؛ لذا کلیه وجوه پرداختی در ارتباط با موارد بالا به‌عنوان دارایی نامشهود طبقه‌بندی می‌شود.

اهمیت دارایی‌های نامشهود

1. ایجاد مزیت رقابتی پایدار

شرکت‌هایی که دارایی‌هایی چون برند قوی، فناوری انحصاری، یا پایگاه داده مشتریان گسترده دارند، در بازار از مزیت رقابتی برخوردارند.

2. تأثیر بر ارزش بازار شرکت

بسیاری از شرکت‌های بزرگ، ارزش بازاری بسیار بالاتری نسبت به ارزش دفتری دارند که این تفاوت ناشی از دارایی‌های نامشهود آن‌هاست.

3. افزایش جذب سرمایه‌گذار

سرمایه‌گذاران به شرکت‌هایی علاقه‌مندند که دارایی‌های نامشهود قوی مانند اختراعات ثبت‌شده، برند معتبر یا دانش تخصصی داشته باشند.

4. نقش در استراتژی کسب‌وکار

برندینگ، حق اختراع و روابط مشتریان، عناصر کلیدی در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک شرکت‌ها به شمار می‌آیند.

 

دارایی‌های نامشهود در گزارشگری مالی بین‌المللی

در استاندارد بین‌المللی گزارشگری مالی (IFRS)، استاندارد IAS 38 به طور اختصاصی به دارایی‌های نامشهود می‌پردازد. همچنین، IFRS 3 در زمان ترکیب واحدهای تجاری نحوه شناسایی سرقفلی و سایر دارایی‌های نامشهود را مشخص می‌کند. شرکت‌ها ملزم به افشای اطلاعات مفصلی در خصوص ماهیت، مبلغ دفتری، روش استهلاک و کاهش ارزش این دارایی‌ها هستند.

 

مقایسه با استانداردهای ایران

در ایران نیز استاندارد حسابداری شماره 17 به دارایی‌های نامشهود اختصاص دارد. با اینکه این استاندارد شباهت‌هایی با IAS 38 دارد، در برخی جزئیات مانند استهلاک و افشا ممکن است تفاوت‌هایی دیده شود. یکی از چالش‌های مهم در ایران، ضعف در ارزیابی صحیح و به‌روز ارزش دارایی‌های نامشهود است.

 

کلام آخر

دارایی‌های نامشهود نقش روزافزونی در موفقیت شرکت‌ها ایفا می‌کنند، به‌ویژه در اقتصادهای مبتنی بر فناوری و دانش. شناسایی، اندازه‌گیری و افشای مناسب این دارایی‌ها، نه‌تنها برای گزارشگری مالی دقیق ضروری است، بلکه برای تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری نیز حیاتی به شمار می‌رود. با این حال، حسابداری دارایی‌های نامشهود همچنان با چالش‌هایی مانند عدم وجود بازار فعال، مشکلات اندازه‌گیری و مخاطرات کاهش ارزش مواجه است که نیازمند بازنگری و توسعه استانداردهای بین‌المللی و ملی است.

نکته: دارایی‌های نامشهود و نحوه حسابداری آن به‌صورت کامل در درس حسابداری میانه 1 توضیح داده شده است.